امید راهی است میان خوش‌بینی و بدبینی و فراتر از هر دو 

اما، فاجعه به همین‌جا ختم نمی‌شود؛ این چالش‌ها، در بستری از شکاف‌‌های عمیق اجتماعی، قطبی‌سازی سیاسی و بی‌ثباتیِ اقتصادی حاصل از بیماری جهان‌گیر کووید۱۹ که تقریباً ۷ میلیون نفر را به کام مرگ کشاند و برای میلیون‌ها نفر دیگر مشکلات جسمی و روانی عمده‌ای به بار آورد، در حال رخ دادن است. وقتی این چالش‌های جهانی با مشکلات شخصی ترکیب می‌شوند، به‌تدریج، حس بیش‌ناامیدی در فرد رخنه می‌کند، حسی که بیش از حد بزرگ و واقعی می‌نماید.

بنابراین، برای شکستن این چرخه به راهی نیاز داریم که ما را هم از بیش‌نا‌امیدیِ در اثر بدبینی و هم از بیش‌‌امیدواریِ در اثر خوش‌بینی نجات دهد. اینجاست که آگوستینِ هیپویی می‌تواند یاری‌مان کند. امید، که او آن را فضیلت می‌داند، راهی است میان خوش‌بینی و بدبینی و فراتر از هر دو.

یکی از دلایل شهرت آگوستین انتقاد شدید او از شرّ و استبداد است. در سراسر نوشته‌هایش، توجه او به روش‌هایی است که غرور و خود‌دوستی بیش‌ازحد می‌تواند انگیزۀ «طمع عظمت و افتخار» قرار گیرد و «طمع استبداد» را به همراه بیاورد، طمعی برای اثبات برتری خود بر دیگران و دردست‌گرفتن قدرت. سرانجام، طمع استبدادْ خود به وسیله‌ای برای اعمال استبداد تبدیل می‌شود و کل شخصیت فرد را در بر‌می‌گیرد و به خشونت‌ها و رذیلت‌های شررباری دامن می‌زند.

او در کتابش، شهر خدا، ردپای غرور و استبداد را در زندگی انسان دنبال می‌کند و متوجه می‌شود که حتی در میان خانواده و دوستان نزدیک دروغ، خیانت و ظلم بسیار رایج است. در سیاست، این وضعیت بدتر است. آگوستین می‌پرسد:

«چه انتظاری می‌توان داشت از شهری که حتی خانه‌هایش از گزند شرارت‌های نسل بشر در امان نمی‌ماند؟ هر چه شهر بزرگ‌تر، محکمه‌هایش از دادخواست‌های مدنی و محاکمات جنایی پُرتر. حتی، زمانی که شهر در صلح و آرامش است و هیچ جنگ داخلی و آشوبی در کار نیست، هرگز از خطر ناملایمات، یا بدتر از آن، جنگ‌های خونین در امان نیست».

آن عده از ما، که سیاست‌های معاصر را -از حمله‌ها و تعرض‌ها تا خیزش‌ها و شورش‌ها تا اتهام‌ها و کیفر‌خواست‌ها- دنبال می‌کنیم با این خطرها آشناییم.

دغدغۀ فکری آگوستین این بود که چگونه طمع عظمت و افتخار و طمع استبداد مانع از جست‌وجوی خیر‌های اساسی و محافظت‌ از آن‌ها می‌شود. بنابراین، مشکل بتوان او را فردی «خوش‌بین» توصیف کرد. باوجوداین، یکی از دلایل اهمیت ویژۀ اندیشۀ او برای امروز همین دغدغۀ اوست. تحلیل موشکافانۀ او از غرور، منافع شخصی و بی‌عدالتیْ امید واهی به تفکر مثبت را خدشه‌دار می‌کند و ما را از خطرات استبداد، در اشکال مختلفش، آگاه می‌کند. اندیشۀ آگوستین در آن نوع از خوش‌بینی که طبیعت‌ جایز‌الخطابودن انسان و وجود غرور، شرارت و بی‌عدالتی را در زندگی انسان انکار می‌کند شک می‌کند.

مفهوم امید، به‌عنوان یک فضیلت، باعث ایجاد تفاوت‌هایی در موضوع مورد بحث می‌شود که جای آن، اغلب، در گفتمان معاصر خالی است. گفتمان معاصر مایل است امید را تنها نوعی نگرش یا احساس در نظر گیرد و امید را به‌عنوان فضیلتی که می‌تواند میل به خیری در آینده را در ما هدایت کند نادیده می‌گیرد. آگوستین نیز، مانند بسیاری از متفکران معاصر، امید را عاطفه یا احساسی طبیعی می‌داند: امید نوعی تمنا یا آرزو برای چیزهایی است که در فهم و ادراک ما به‌صورت خیر، آینده و ممکن جا افتاده‌اند، اما هنوز موفق به دیدن یا دست‌یافتن به آن‌ها نشده‌ایم. بااین‌حال آگوستین، برخلاف کسانی که امید را با «خوش‌بینی» می‌شناسند و آن را خیری بی‌چون‌و‌چرا تصور می‌کنند، متوجه است که گاهی احساسات نیز ممکن است به بیراهه روند: می‌توان به چیزهایی اشتباه در افرادی اشتباه یا به روش‌هایی اشتباه امید داشت. ممکن است امیدهامان گم یا آشفته شوند. به همین دلیل است که باید امید را یک فضیلت به شمار آوریم. امید، به این ترتیب، ‌کیفیتی است مربوط به شخصیت انسان که پایدارتر و بادوام‌تر از احساسات است و به هدایت احساس امید به‌سوی چیزهای درست، از راه‌های درست، کمک می‌کند.

الهیات آگوستین نحوۀ درک و فهم او از امید را شکل می‌دهد. این اسقف مسیحی خدا و «خیر ابدی» را غایت امید معرفی می‌کند. بااین‌حال، به این نکته نیز اذعان دارد که انسان‌ها باید به «خیر زمان‌مند» ازجمله، سلامتی، صلح و دوستی نیز امیدوار باشند. او معتقد است که امید به چنین خیری -در صورتی که در راستای رسیدن به خیر ابدی به‌درستی «نظم داده شود»- ایرادی ندارد.

اما نظمِ درست در اندیشۀ او مفهومی پیچیده است. برای فهم این مطلب، جا دارد به ویژگی‌ای اشاره کنیم که معمولاً در تعابیر و تفاسیر مختلف از «بدبینی» آگوستینی نادیده گرفته می‌شود: فضیلتِ امید به انسان‌ کمک می‌کند تا در برابر دو رذیلتِ مخل نظم مقاومت کند: بیش‌امیدواری و بیش‌ناامیدی. بیش‌امیدواری مختص افرادی است که نگرشی منحرف، افراطی یا خلاف واقعیت به امید دارند. کسانی که با رذیلت بیش‌امیدواری به امید می‌نگرند به اهداف نادرست در افراد نادرست، یا به اهدافی زیاده‌خواهانه در افراد درست امید می‌بندند. در برخی موارد خوش‌بینی، بیش از اینکه فضیلت امید را منعکس کند، رذیلت بیش‌امیدواری را انعکاس می‌دهد.

برعکس، بدبینی غالباً رذیلت مرتبط با امید را، که همان کمبود امید است، به همراه دارد، یعنی: بیش‌ناامیدی. ‌ناامیدی، مانند امید، احساسی است طبیعی و در برخی موارد توجیه‌پذیر، اما چنانچه ما را به‌سمت نا‌امیدی از خیری ببرد که به‌واقع قابل دسترس است، دیگر نه فضیلت، بلکه رذیلت است. این رذیلت باعث می‌شود که کاملاً از امید دست بشوییم، از تعقیب خیری که مشکل به دست می‌آید دست بکشیم یا، از روی بیچارگی و درماندگی، به خود یا دیگران آسیب بزنیم. آگوستین بیش‌نا‌امیدان را به گلادیاتورهای رومی تشبیه می‌کند، کسانی که سرنوشتشان مرگ در میدان مسابقه است. این افراد، ازآنجاکه «امیدی به نجات‌یافتن ندارند»، یا «به‌دنبال راهی برای مردن‌اند» یا «از خلاف‌کردن و جرزدن در طول مسابقه ابایی ندارند»، بنابراین، به خشونت افسارگسیخته‌ای دست می‌یازند که تیر خلاصشان است. به باور آگوستین، این دو رذیلت‌ می‌توانند باعث شوند که فرد یا از سرِ خوش‌باوری به خود غرّه شود، یا برعکس، از سر عجز و درماندگی احساس کند همۀ تلاش‌هایش آب در هاون کوبیدن است. در هر دو صورت -چه مطمئن باشد که رسیدن به هدف قطعی است، چه ناامید و سرخورده از رسیدن به هدف- برای دستیابی به آنچه به آن امیدوار است تلاشی نخواهد کرد. به همین دلیل، لازم است که امید را فضیلت به حساب آوریم تا بتوانیم، با توسل به آن، با وجود دشواری‌ها، خطرها و موانعی که در مسیر رسیدن به اهدافمان قرار دارند همچنان به سعی و تلاش ادامه دهیم.

درست است که آگوستین، در اصل، در بستری الهی دربارۀ فضیلت امید بحث می‌کند. بااین‌حال، ساختار مفهومی این بحث منبع ارزشمندی برای زندگی معاصر است، چه به الهیات آگوستینی پایبند باشیم چه نباشیم. بسیاری از ما معمولاً، همین که به چالش‌های پیش رویمان می‌نگریم، یا به‌سمت بیش‌امیدواری متمایل می‌شویم یا به‌سمت بیش‌ناامیدی؛ یا تصور می‌کنیم مشکلاتمان آن‌قدرها هم بد نیستند، یا برعکس، تصور می‌کنیم وضعیت آن‌قدر وخیم است که هیچ راه چاره‌ای نیست. این وسوسه‌ها، بر حسب نقش خاص و موقعیت اجتماعی افراد، تأثیر متفاوتی روی آن‌ها دارد. به‌عنوان مثال، کسانی که قدرتمند و ممتازند احتمالاً به قطب بیش‌امیدواری جذب ‌می‌شوند و، به‌اشتباه، تصور می‌کنند که یقیناً در آینده به خواسته‌شان می‌رسند، یا فکر می‌کنند که برای رسیدن به مطلوبشان به دیگران نیازی ندارند یا می‌توانند از قدرت یا امتیاز خود، بی‌هیچ محدودیتی، بهره بگیرند تا به هدف برسند. به این ترتیب، بیش‌امیدواری آن‌ها به طمعی برای عظمت و افتخار و استبداد دامن می‌زند.

برعکس، افرادی که صاحب امتیاز و قدرت چندانی نیستند احتمالاً آسان‌تر به ورطۀ بیش‌ناامیدی می‌افتند. چنین افرادی که  تأثیر ناتوانی، سلطه و بی‌عدالتی را حس کرده‌اند، اغلب به‌درستی، تصور می کنند که انحصارگران صدا و قدرت مانعی در راه رسیدن به امید و آرزوهاشان هستند. این افراد باید در برابر رذیلت بیش‌ناامیدی مقاومت کنند. اگر به عدالت، صلح و برابری بها ‌دهند اما از رسیدن به این ارزش‌ها کاملاً ناامید باشند، به احتمال زیاد، تسلیم می‌شوند و مشکلاتشان نیز روزبه‌روز بیشتر و عمیق‌تر می‌شود. همان‌طور که پیامبر امید آگوستینی، مارتین لوتر کینگ جونیور، در سال ۱۹۶۷ گفت: «ناامیدیِ امروز تیشۀ ناکارآمدی برای حک‌کردن عدالت فرداست».

آگوستین دایرۀ لغاتی از مفاهیم فراهم می‌آورد که با استفاده از آن می‌توان فضیلتی را شناسایی کرد که به ما در حفظ امید واقع‌گرایانه کمک می‌کند، چیزی که برای رسیدن به عدالت و سایر خیر‌های مهم بدان نیازمندیم. او بین احساس امید و فضیلت امید تمایز قائل می‌شود و نشان می‌دهد که چگونه این فضیلت به هدایت احساسات به‌سوی هدف صحیح، از مسیرهای صحیح، کمک می‌کند و رذیلت‌هایی را که با فضیلت امید در تضادند معرفی می‌کند. بر این اساس، اندیشۀ آگوستینی منابع ارزشمندی را در اختیارمان می‌گذارد تا بتوانیم امیدی بافضیلت برای زمانهٔ خود بیابیم، وسوسه‌های بیش‌ناامیدی و بیش‌امیدواری را بشناسیم و در برابر آن‌ها مقاومت کنیم.

آگوستین، همچنین، نمونه‌ای از سخنوری را ارائه می‌دهد که حافظ و حامی فضیلت امید است. او، پیش از اینکه اسقفی مسیحی شود، استاد مشهوری در علم معانی بیان بود. به همین دلیل به خواص آموزشی ترغیب و تشویق آگاه بود. مانند پیشینیان رومی و یونانی‌اش، فلسفه را به‌عنوان «شیوه‌ای برای زندگی» به کار می‌گرفت، شیوه‌ای که نه‌تنها به منظور تجزیه و تحلیل مفاهیم انتزاعی به کار می‌رود، بلکه به دیگران نیز در کِشت و توسعۀ فضیلت‌های لازم برای زندگی خوب یاری می‌رساند. دانش‌پژوهان معاصری که آگوستین را تنها در مقام فیلسوفی تحلیلی مطالعه می‌کنند غافل‌اند از اینکه او چگونه با فصاحت و بلاغتِ کلام امید را در مخاطبانش شکل می‌دهد.

بخشی از کتاب شهر خدا را در نظر بگیرید که اغلب به‌عنوان نشان «بد‌بینی» آگوستین معرفی می‌شود. در بخش۲۳-۲۲.۲۲، آگوستین تجزیه و تحلیل سختگیرانه‌ای از «شرور بسیار و خطرناکی» که بر زندگی دنیوی انسان‌ها تأثیر‌گذارند ارائه می‌دهد، از «بیماری‌ها» و «اختلالات» گرفته تا «فریب‌ها» و «جنگ‌ها». سرانجام، او چنین نتیجه‌گیری می‌کند: «زندگی آنچنان اسفناک است که به جهنمی روی زمین شبیه است». بسیاری از مفسران این حکم آگوستین را به‌مثابۀ مُهر تأییدی بر بدبینی او در نظر می‌گیرند اما آن‌ها فصل بعدی این کتاب را نادیده گرفته‌اند، فصلی که در آن فهرست طولانی‌ای از «خیرهای» زندگی آمده است. آگوستین می‌پرسد: «چه کسی می‌تواند تصویر کاملی از این همه [خیر] ارائه دهد؟» و «اگر من تصمیم داشتم که به ترتیب به هر یک از آن‌ها بپردازم … خدا می داند چقدر طول می‌کشید!».

«وقتی مشکلات را فقط نام می‌بریم، وقتی گله‌ها و شکایات را بدون ارائۀ راه‌حلی سازنده بیان می‌کنیم، امید را از بین برده‌ایم. در این صورت، نفْس عمل انتقاد تنها نوعی بدبینی عمیق را بیان می‌کند که به حفظ فرهنگ سلطه کمک می‌کند».

فراخوان بل هوکس برای انتقاد توان‌بخش با ساختار تشویق آگوستین جور در می‌آید، ساختاری که شامل امیدی واقع‌گراست، ضمن مقاومت در برابر بیش‌امیدواری و بیش‌ناامیدی‌ای که موجب تقویت سلطه می‌شود.

نحوۀ سخنوری آگوستین دربارۀ امید می‌تواند چارچوب مفیدی برای گفت‌وگو دربارۀ چنین تهدیدی باشد. او، به‌جای اینکه امید را نوعی نگرش یا احساس قلمداد کند -چنانکه در مباحث اقلیمی رایج است- آن را نوعی فضیلت می‌داند، فضیلتی که باید هم از بیش‌امیدواری و هم از بیش‌ناامیدی اجتناب کند. بنابراین، بیانش را به گونه‌ای ساختاربندی می‌کند که به مخاطبانش کمک کند تا در برابر هر دو وسوسه مقاومت کنند. ساختار تشویق او ساختاری است که، از یک طرف، خطرات واقعی را برجسته می کند تا از ایجاد بیش‌امیدواری جلوگیری کند و، از طرف دیگر، با دلایل قابل قبولی که برای امیدوارماندن برمی‌شمارد بحث را خاتمه می‌دهد تا از اشاعۀ بیش‌ناامیدی جلوگیری کرده باشد.

پژوهش‌های تجربی انجام‌شده دربارۀ نحوۀ مکاتبه و مبادلۀ افکار در زمینۀ تغییرات اقلیمی «چیدمان احساسات» به این شیوه را مؤثر می‌دانند، به‌خصوص اگر گوینده یا نویسنده با موارد دلهره‌برانگیز شروع کند، اما در پایان با بیان زمینه‌هایی برای امیدواری بحث را خاتمه دهد، درست مانند آنچه آگوستین در اغلب موارد انجام می‌دهد.

شاید تصور بسیاری از چالش‌هایی که امروزه گریبان‌گیر ماست برای اسقفی مسیحی که در قرون چهارم و پنجم، در امپراتوری روم، زندگی می‌کرد مشکل بوده باشد. درست است که او یکی از بزرگ‌ترین منتقدان شرّ و استبداد در جهان غرب به شمار می‌رود، باوجوداین، او همچنان از اشکالی از استبداد -از برده‌داری تا پدرسالاری- که در بستر رومی زمانۀ او رایج بود حمایت می‌کند، با اینکه همواره می‌کوشد تا جلوی سوء‌استفاده‌‌های کلان را بگیرد. درنهایت، در زمانۀ شکاف‌های عمیق، زمانی که بسیاری از چالش‌هامان مهارناشدنی می‌نمایند و سیاست نیز گرفتار دو آفت بیش‌امیدواری و بیش‌ناامیدی شده است، اندیشۀ آگوستین می‌تواند بینش‌های ارزشمندی دربارۀ طبیعت امید و ارزش آن فراهم آورد. انتقاد سختگیرانۀ او از غرور و استبداد می‌تواند ما را از خطرها و واقعیت‌های زندگی سیاسی آگاه کند و مانع بیش‌امیدواری نسبت به آن شود؛ فضیلت امید و ساختار تشویق او می‌تواند محرکی برای کنش اجتماعی شود و به ما کمک کند تا در برابر رذیلت بیش‌نا‌امیدی ایستادگی کنیم. آگوستین منابع مفهومی و بلاغی متعددی برای تقویت و انتقال امیدی منطقی و واقع‌گرا در اختیارمان می‌گذارد.

درنهایت، اسقفی که پیش‌تر استاد سخنوری بوده است می‌داند که مؤثرترین نوع تشویق و ترغیب نحوۀ زندگی خودمان است: «مردم همیشه می‌گویند دوره و زمانۀ بدی است، اما به نظر من بیایید خوب زندگی کنیم تا زمانه‌ نیز خوب شود. ما، خود، زمانۀ خودمان هستیم: چنان که هستیم چنین است روزگار». یا چنان‌که که در جایی دیگر می‌گوید: «امید شما به خیر است، خیری باشید که امیدوارید به آن برسید».