وزیر دفاع روسیه در یک تماس تلفنی به همتایان خود در بریتانیا، آمریکا، ترکیه و فرانسه اعلام کرد که اوکراین در تلاش بوده تا یک بمب کثیف رادیواکتیو را در خاک خود منفجر کند و این اتفاق را به گردن روسیه بیندازد. صرف‌نظر از این که این گفته تا چه اندازه صحت دارد، سوالی که ذهن مخاطبان را درگیر کرده این است که بمب کثیف چیست و چقدر خطر دارد؟
بمب کثیف (Dirty Bomb) روشی برای پخش کردن مواد رادیواکتیو در یک منطقه جغرافیایی بزرگ است. یک سلاح هسته‌ای مثل بمب هیدروژنی یک واکنش زنجیره‌ای هسته‌ای را آغاز می‌کند که به‌صورت آنی مقدار زیادی انرژی آزاد می‌کند و باران رادیواکتیو از اثرات جانبی آن است. اما بمب کثیف از مواد انفجاری مرسوم استفاده می‌کند تا ابری از غبار رادیواکتیو را پخش کرده و یک منطقه را آلوده سازد.
ایده این بمب جدید نیست. اولین بار «رابرت ای. هین‌لین» در سال ۱۹۴۱ در رمان علمی تخیلی Solution Unsatisfactory آن را مطرح کرد. در این رمان ارتش آمریکا این بمب را در اروپا رها می‌کند تا به جنگ جهانی دوم پایان دهد. اما در جهان واقعی، قدرت‌های هسته‌های دنیا پس از دومین جنگ جهانی ایده جایگذاری کلاهک‌های هسته‌ای در موادی مثل کبالت و ید را بررسی کردند تا امکان تولید باران‌های رادیواکتیو بزرگ‌تر را فراهم کنند. ولی این تلاش‌ها در نهایت به هیچ جا نرسید.
بمب کثیف چگونه ساخته می‌شود؟
ساختن بمب کثیف آن‌قدر ساده است که حتی فقیرترین کشورهای جهان هم می‌توانند آن را تولید کنند. تنها چیزی که لازم دارید کمی TNT، تجهیزات لازم و ظرفی است که ایزوتوپ‌هایی مثل سزیم-۱۳۷ را در بر بگیرد.
در سراسر دنیا ایزوتوپ‌های زیادی وجود دارند. از این مواد در داروسازی، صنعت، کشاورزی و علوم مختلف استفاده می‌شود. به همین دلیل دولت‌ها محدودیت‌های شدیدی را در زمینه استفاده از برخی ایزوتوپ‌ها در نظر می‌گیرند. چون در غیر این صورت، ممکن است ایزوتوپ‌های خطرناک به دست افراد خرابکار بیفتد یا به شکل تصادفی شاهد فجایعی مثل سال ۱۹۸۷ در برزیل باشیم. در آن حادثه دو زباله‌گرد وارد یک کلینیک متروکه شدند و محفظه‌ای را دزدیدند که حاوی سزیم-۱۳۷ بود. آن‌ها بدون اطلاع از چیزی که به سرقت برده بودند، باعث مرگ پنج نفر، بیماری وخیم ۲۰ نفر و آلودگی ۲۴۹ نفر شدند.
با این حال، تاکنون فقط دو اقدام برای استفاده از بمب کثیف صورت گرفته است: یکی در سال ۱۹۹۵ و دیگری در سال ۱۹۹۸ توسط گروه جدایی‌طلب چچن‌ها. اما خوشبختانه در هیچ کدام از این دو مورد در واقع انفجاری رخ نداد.
ولی اگر یک بمب کثیف منفجر شود چه اتفاقی می‌افتد؟ نتیجه آن چه خواهد بود؟ پاسخ این سوال به عوامل بسیاری از جمله نوع ایزوتوپ، هدف حمله، جغرافیای محیط و تعداد افراد ساکن در آن منطقه برمی‌گردد. ولی به‌طور کلی می‌توان گفت که اثرات این انفجار غافل‌گیرکننده خواهد بود.
بمب‌های کثیف چه اثری بر محیط و انسان می‌گذارند؟
وزارت انرژی آمریکا شبیه‌سازی‌هایی را در زمینه حمله با بمب کثیف انجام داده و متوجه شده که چنین دستگاهی به عنوان یک سلاح جنگی که بتواند عملیات‌های نظامی مشخص را به انجام برساند یا حتی برای کشتن دشمنان، تا حد زیادی بی‌فایده خواهد بود.
شبیه‌سازی‌ها نشان داده که تعداد کشته‌های فوری بر اثر انفجار بمب کثیف در لحظه برخورد بسیار کم و عمدتاً بر اثر خود انفجار است. در ادامه، گسترش غبار رادیواکتیو به باد یا سایر جریان‌های هوایی بستگی خواهد داشت. آزمایش جنگ‌افزارهای شیمیایی و بیولوژیکی و حملات تروریستی در خصوص گازهای عصبی نشان داده که نشت ساده آن‌ها در هوا راه مناسبی برای انجام این کار نیست. به عبارت دیگر، در بحث گازهای عصبی، یک ماده شیمیایی که بر روی کاغذ می‌تواند یک شهر کامل را از بین ببرد، در واقع فقط روی چند نفر اثر خواهد گذاشت.
پخش شدن غبارهای رادیواکتیو حتی از این هم پیچیده‌تر است، چون ذرات غبار نسبتاً سنگین‌اند. به‌علاوه، این غبار در مدت زمان کوتاهی از هوا خارج می‌شود. شاید عجیب‌ترین نتیجه‌ی این شبیه‌سازی نمایش چگونگی اثرگذاری غبار رادیواکتیو بر مردم آن منطقه باشد.
یافته‌ها نشان می‌دهد که حتی اگر مردم به مدت یک سال بدون سرپناه در منطقه‌ای با بیشترین آلودگی باقی بمانند، به اندازه دو رِم (Rem) معادل دو CT اسکن کامل تحت اثر تشعشعات قرار می‌گیرند. تفسیر این نتیجه کمی دشوار است، چون هنوز سوالات زیادی درباره تاثیر تابش‌های سطح پایین وجود دارد و برخی از دانشمندان معتقدند تابش سطح پایینی که ایمن باشد، وجود ندارد.
این یافته‌ها به معنای این نیست که بمب کثیف خطری ندارد. منطقه‌ای که این بمب در آن منفجر می‌شود، همچنان باید پاک‌سازی شود که چنین کاری به هزینه و زمان بسیار زیادی نیاز دارد. اما بزرگ‌ترین خطر آن از بابت ترسی است که القا می‌کند.
ناآگاهی و تفسیرهای نادرست باعث شده اکثر مردم تصورات عجیب و غریبی درباره نیروی رادیواکتیو داشته باشند. ولی اگر یک بمب کثیف در شهر محل زندگی شما منفجر شد، باید چه کار کنید؟
به گفته مرکز کنترل بیماری‌ها (CDC)، اگر در فضای سرباز هستید، بهترین کار این است که جلوی دهان و بینی خود را با یک پارچه بپوشانید، از لمس اشیاء خودداری کرده و به سرعت به داخل ساختمان‌های سالم بروید. سپس لباس‌های بیرونی خود را درآورده و آن‌ها را درون یک کیسه قرار داده و درب آن را ببندید. آن‌گاه بدن خود را به طور کامل با آب و صابون بشویید. در آخر باید منتظر اخبار محلی بمانید تا دستورالعمل‌های لازم را دریافت کنید.
