پدرشاهیِ مختصر و برخاستنِ زنانگی: خوانشی از فیلم برادران لیلا

چندی پیش، فیلم «برادران لیلا» را دیدم. نمی‌خواهم متنی فنی و علمی راجع به آن بنویسم، اما مایلم آن را اندکی «بخوانم». خواندنِ فیلم، برای من، یعنی گذراندن نشانه‌های آن از صافیِ دستگاهی نظری و به دست دادنِ روایتی منسجم و ویژه. خواندنی که «امکان‌های تازه‌ای برای گفتگو و تأمل و یادگیری به دست دهد». خوانش کنونی با الهام از مفاهیم اساسی دستگاه نظری فروید و آموزه‌های کتاب «تمدن و ناخرسندی‌های آن» و نظریه‌های مربوط به استبداد پاتریمونیال ممکن شد.

در فیلم «برادران لیلا» پدر که در مواجهه با ثروتمندانِ خاندان، سلطه‌پذیر است و در خانواده سلطه‌گر، او آرزومند است منزلت اجتماعیِ سنتی را به دست آورد، اما در این راه، سال‌ها تحقیر و باج‌دادن را به جان خریده است. دروغگو، متظاهر و بی‌رحم است، به آسانی حاضر است سرمایه‌اش را باج بدهد تا در عوض به عنوان «بزرگ خاندان» معرفی شود.  بر سر جایگاهِ نمادینِ پدرشاه (Patriarch) در مناسبات قبیله‌ای، رقابتی میان نرینه‌های پیر خاندان برقرار است و او می‌خواهد برنده‌ی بازی باشد.

به‌طور کلی در جهان و به‌طور خاص در فرهنگ ایرانی، طی سده‌ها و شاید هزاره‌ها، «پدر» در کانون ساختار قدرت بوده است. پدری که به‌طور تاریخی-اسطوره‌ای، نخستین هنجارگذار و در مقام «سوپر ایگوی بیرونی» نخستین مستبدِ مانعِ آزادی است و به‌طور تاریخی-عینی، شاه و خداوندِ (مالکِ) خانواده بوده است. در اینجا منظور صرفاً پدرِ زیستی (و یا حتی لزوماً مذکر) نیست، بلکه جایگاهِ نمادینِ والدینیِ قاعده‌گذار است، البته که تاریخ بشری، بیشتر تاریخِ پدرشاهی است. پدر، شاه، خدا و مالک جلوه‌هایی از یک قدرت یکسانند که می‌توان به بیانی ایرانی واژه‌ی «ارباب» را به‌جای تمامی آن‌ها به کار برد. ارباب، پدرِ مالکِ زمین است، خداوندِ بندگانش، شاهِ قلمرو کوچک یا بزرگش، خدا و شاه و مالکِ مایملک خانواده؛ مایملکی که نه‌تنها زمین و وسایل، بلکه بدنِ زن (زنان) و فرزندان را دربرمی‌گیرد. و در برگه‌های تاریخ می‌خوانیم که او، چه در مقام شاهِ قلمروی خانواده و چه شاهنشاه ایران، قدرتی استبدادی (Tyrannical) دارد و می‌تواند قانون را در لحظه تعریف‌، بازتعریف، تعلیق و ملغی کند (اراده‌ی پدرشاه، قانون است، قانون استبدادی). پدر لیلا نیز، در خانواده تا جایی که بگذارندش، اراده‌اش، قانون است: چون پسرش، نامِ بزرگ خاندان را بر نوه‌اش نگذاشته، کارت بانکی حقوق بازنشستگی‌اش را از او که بیکار و فقیر است پس می‌گیرد (می‌خواهد از او باج بگیرد؛ به قرینه‌ی باجی که به پدرشاهِ خویش-فرزندِ بزرگ خاندان که مدعی است وصیتنامه‌ی تعیین جانشین را در دست دارد – می‌دهد)، می‌تواند سوییچ پراید را به پسر دیگرش ندهد و در سینک ظرفشویی ادرار می‌کند. اگر به معنایی وبری، از چنین ساختاری، تصویری ایده‌آل به دست دهیم، در رأس تمامی نهادها (خانواده‌ها، قبیله‌ها، کانون‌های مذهبی، دربارها و…) یک پدرشاه نشسته است. یک «سوپر ایگو» بیرونی (Super ego) که دستورهای مستبدانه‌اش را بر دیگری (زن/کودک/مردِ فرودست) تحمیل می‌کند. فروید می‌گوید:«آنچه در رابطه با پدر آغاز شد به گروه ختم می‌شود» و «سوپرایگوی هر عصری از تمدن با سوپرایگوی فردی ریشه‌ای مشابه دارند». روابط قدرت در سطح خانواده، روابط کلان قدرت را در جامعه می‌سازد. یعنی الگوی استبدادیِ رفتار پدر (که خود، شاه خانواده است) به الگوی استبدادیِ رفتار شاه (که خود، پدر/ولیِ جامعه است) بدل می‌شود. اما بر اساس این تصویر ساده‌شده، جامعه پُر از پدرشاه‌ها است، آن‌ها در اوج قدرت خویش، مالکِ مال و جانِ زیردستانِ خویش‌اند. پس در رابطه‌شان با همدیگر نیز، همان الگو تکرار می‌شود و ممکن است کسی که در خانواده جایگاهِ پدرشاه را دارد، در رابطه‌اش با رئیس قبیله، کارفرما، رئیس‌جمهور و… جایگاهِ کودک/زن را بیابد. مستبد، در مواجهه با فرادست، سلطه‌پذیر و در مواجهه با فرودست، سلطه‌گر است. پدر لیلا، دقیقاً چنین نقشی دارد. او نمود «آرزومندیِ پدرشاهیِ تام» است، نمودِ شخصیتِ مستبدی که فرهنگ پدرشاهی در افراد می‌پرورد. شخصیت بعدی، مادر است. شخصیتی سلطه‌پذیر و در سایه‌ی پدر که در مقابل هرگونه نافرمانی از پدر می‌ایستد (به‌ویژه از سوی لیلا). بنا بر تعریف نمادینِ روانکاوانه‌ای که از «پدر» دادیم، او به معنایی، خود، پدر است. البته چون در راستای منافع خود (آزادی و استقلال و…) عمل نمی‌کند، مادری است که بَسطِ پدر است. بدنی بدن‌زدایی‌شده، اراده‌ای هضم‌شده در اراده‌ی پدرشاه. در تمایلِ او به بزرگِ خاندان شدنِ شوهرش -خاندانی که یک عمر، بدی‌اش را به فرزندانش گفته- نیز، باز هم «آرزومندیِ پدرشاهی» را می‌توان دید. این پدر و مادر، چهار پسر دارند. پسر بزرگتر (پرویز)، فقیرتر از دیگر پسران، دارای چند فرزند، نظافت‌چیِ سرویس بهداشتی و وابسته به الکل است. شخصیت انگلی و رقت‌برانگیزی که با پدر سازگارتر است و می‌کوشد با کمترین مخالفت، بیشترین منفعت ممکن را از وجود پدر کسب کند و اگر نقشه اقتصادیِ لیلا را به‌صرفه‌تر ببیند بدان گرایش می‌یابد. او همسو با خواسته‌ی «پدر» پذیرفته که به‌رغم فقر، باید فرزند «مذکر» نیز داشته باشد، جایگاه فرودستی زن، در اینجا و در نقش متناقضِ لیلا در خانواده، نشان داده شده است. به هر روی در پرویز که بیش از همه در سایه ولایت والدین بوده، کمتر نشانی از عاملیّت و بلوغ می‌بینیم. در مقابل، منوچهر که شیفته‌ی ظواهر مدرنیته است، تلاش کرده از خانواده فاصله بگیرد و زاویه‌ی بیشتری با پدر دارد. اما شخصیتی شکست‌خورده و باز هم رقت‌برانگیز است که بدون فراست مالی، در حال دست و پا زدن برای بقا است. علیرضا، پسر دیگر، محله را به قصد کار در کارخانه‌ای دوردست و نامعلوم ترک کرده است. او در بحران اقتصادی کشور کارش را از دست می‌دهد و هنگامی که کارگران مشغول اعتراض هستند، از ترس پا به فرار می‌گذارد و به خانه برمی‌گردد. فرهاد، با پرایدِ پدر مسافرکشی می‌کند، بدنساز است و شیفته‌ی کشتی‌کج. فرهاد، بر خلاف علیرضا که می‌تواند در اختلافات به‌طورعقلانی میانجی‌گری کند، شخصیتی ناگفتگوگر، احساسی وبه‌اصطلاح کله‌خر دارد. برای او نیز «پدر» مقدس است و هنگامی که لیلا به پدر سیلی می‌زند، برمی‌آشوبد و می‌خواهد به لیلا حمله کند. جز پدرِ دارای حقوق بازنشستگی، لیلا تنها کسی است که شغل و درآمدِ ثابت دارد، شخصیتی دارای اعتمادبه‌نفس و درصورت‌لزوم متمرد و سرشار از انگیزه‌ی پیشرفت است. گفتیم که در این روایت، «آجرلوی پدر» سوپرایگویِ تیرانیکال گروه است و مادر نیز با قربانی‌شدن در محضرِ سنت، چیزی جز بسطِ اراده‌ی پدر نیست. پرویز و فرهاد، تابعِ ترسانِ پدرند، پدری که به گفته‌ی لیلا خطاب به علیرضا بسیار بدتر از تصویری است که در این روایت گنجیده است. تمایل به پدرشاهی، در پرویز به‌طور نمادین، با حذف‌شدنِ همسر و فرزندان دخترش از داستان به تصویر کشیده می‌شود. تنها حضور پررنگ همسر او جایی است که بر سفره‌ی پدرشاه پا می‌گذارد و تنها حضور پررنگ دخترانش آنجا است که پدرشاه می‌میرد و دختربچه‌هایی که عمو را نیز به رقصیدن دعوت می‌کنند، غرق برف شادی می‌شوند. برخلاف مؤنث‌های خانواده‌ی پرویز که تنها حضورشان به میانجی لحظه‌ی انکار یا رد سلطه‌ی پدرشاه است و حتی نام آنها مسکوت و روایت‌ناشده می‌ماند، نوزاد پسر روایت می‌شود و دوربین بر نام او در شناسنامه زوم می‌کند. فرهاد نیز، کنشِ سلطه‌ستیز لیلا را برنمی‌تابد و به قصد سرکوب فیزیکی او از جا می‌پرد. سلطه‌پذیریِ برون‌خانواده‌ایِ پدر، در سلطه‌پذیریِ همسر و پسران وی بازنموده می‌شود. گویی زندگی روزمره در این فرهنگ آینه‌ای شکسته است که اکثر تکه‌های آن تصویری یکسان را بازمی‌تابانند. تحت سلطه‌بودنِ پدر و تبدیل‌شدن جایگاه او به زن/کودک در مراسم ختم و مواجهه با فرزندِ بزرگ‌خاندان، به‌طور نمادین-اسطوره‌ای در «نام پدر» نیز تداعی می‌شود: اسماعیل.