طبق نوارهای صوتیای که به دست بیبیسی رسیده، بن علی در روزهای آخر حکومتش، در حالی که آتش خشم مردم پس از خودسوزی جوان سبزیفروش برعلیه حکومت او فوران کرده، تلفنی با بنعمار (سرمایهدار بزرگ مورد اعتماد بنعلی) صحبت میکند و در حالی که بنعمار میکوشد به او روحیه بدهد اما بنعلی از سخنرانی آن روز خود چندان رضایت ندارد. او میترسد که سخنرانیاش نتواند به اندازه کافی مردم را آرام کند و اعتراضات شدت بیشتری بیابد. اما بنعمار، که عمده شهرتش به خاطر آن است که از جورج لوکاس خواسته صحنههای فیلم جنگ ستارگان را در تونس فیلمبرداری کند، به او اطمینان خاطر میدهد که اوضاع فرق کرده، اما فرادای آن روز اوضاع واقعا فرق میکند.
بنعلی تا چند روز پیش تصور نمیکرد کار به آنجا بکشد که او در اوج قدرت مجبور شود پنهانی از کشور فرار کند. هیچ کشور اروپایی پذیرای او نبود. بنعلی، دیکتاتور تونس، مجبور شد به سمت عربستان پرواز کند. اما چه چیز باعث شد مردم تا این حد از دست او خشمگین باشند؟
زین العابدین بن علی، دیکتاتور سابق تونس در سال ۱۹۳۶م در شرق این کشور به دنیا آمد. او در جنبشهای مخالف استعمار فرانسه فعالیت داشت و البته در مدارس نظامیِ همان کشور به تحصیل پرداخت. بنعلی در سال ۱۹۸۷م نخستوزیر تونس بود که در یک سخنرانی به فکر تغییر قانوناساسی افتاد!
به قدرت رسیدن
در ساعت ششونیم بامداد روز شنبه هفتم نوامبر ۱۹۸۷م، تونسیهایی که در آنساعت از صبح بیدار شده و رادیوشان را روشن کردهبودند، شنیدند که نخستوزیرشان «زین العابدین بن علی» در حال قرائت متنی است که در آن میگوید: «باید قانوناساسیِ تونس را بازنگری کرد؛ زیرا نمیتوان تا ابد رئیسجمهور ماند!» «بنعلیِ» ۵۱ ساله که در آنزمان تازه یکماه بود نخستوزیر شدهبود، از «برکناریِ» «حبیب بورقیبه» رئیسجمهورِ ۸۴ سالهی تونس به دلیل «ناتوانی» خبر میداد؛ کسی که بهعنوان «پدر استقلال تونس» شناخته میشد و چندماه از سیاُمین سالگرد ریاستجمهوریاش میگذشت! دربارهی چگونگیِ برکناریِ «بورقیبه» بهدست «بنعلی» و «توجیه پزشکیِ» آن، حرف و حدیث فراوان مطرح است. دو روزنامهنگار فرانسوی در کتاب «دوستمان بنعلی» نوشتهاند که «بنعلی» در شب برکناریِ «بورقیبه» هفت پزشک از جمله دو پزشک نظامی را شبانه فراخواند، اما نه بر بالین «بورقیبه»، بلکه به وزارت کشور. در میان این پزشکان، پزشک آیندهی «بنعلی» در دوران ریاستجمهوریاش هم حاضر بود. «بنعلی» نامهی ناتوانیِ «بورقیبه» را مقابل این پزشکان گذاشت و به آنان دستور داد تا امضاء کنند؛ یکی از پزشکها اعتراض کرد که «دو سال است بورقیبه را ندیدهام»، سپس «بنعلی» قاطعانه پاسخ داد: «مهم نیست، امضاء کن!»
اما پس از به قدرت رسیدن بنعلی در تونس، که اتفاقا با استقبال مردم همراه بود یک دوران رشد و شکوفایی اتفاق افتاد که حتی منجر به اعطای جایزه دموکراسی و حقوق بشر به بنعلی شد:
«مردم تونس از انتصاب آقای بن علی استقبال کردند. وی برغم سالها خدمت در مقام رئیس سازمان امنیت کشور مخالف مجازات های شدید علیه بنیادگرایان اسلامی بود.
زین العابدین بن علی در عرصه بین المللی هم به توفیقاتی دست یافت. او سال ۱۹۸۷ موفق به دریافت جایزه دموکراسی و حقوق بشر از موسسه مطالعات سیاسی و اجتماعی فرانسه شد.
هنگام دریافت این جایزه به او گفته شد: «شما در هفتم نوامبر ۱۹۸۷ شالوده دموکراسی را بنا گذاشتید و عزت ملت تونس را تضمین کردید.
تونس تحت رهبری رئیس جمهور بن علی نخستین انتخابات چند حزبی را در سال ۱۹۹۴ برگزار کرد که درپی آن احزاب مخالف ۱۹ کرسی از ۱۶۳ کرسی پارلمان را از آن خود کردند.»
اما یکی از مسایلی که باعث خشم مردم از بنعلی شده بود بیشک فساد مالی است. فسادی که احتمالا پس از ازدواج دوم او با لیلا طرابلسی، به شکلی افسارگسیخته درآمد.
آغاز سقوط؛ فروپاشی اخلاقی
«زین العابدین بن علی» یکسال پس از رسیدن به ریاستجمهوری، با سه فرزند از «نعیمه» جدا شد و پس از مدتی با «لیلی طرابلسی» ازدواج کرد که از او نیز سه فرزند داشت. بانوی اول جدید تونس، به مرور نهتنها خودش وارد کارهای سیاسی و اقتصادی شد، بلکه از نفوذ بر «بنعلی» به نفع اعضای خانوادهاش بهره برد و امتیازاتی نیز برای آنان گرفت؛ در اسناد سفارت آمریکا در تونس، خانوادهی «لیلی طرابلسی» دار و دستهی نیمهمافیایی توصیف شدهاند و مردم تونس نیز همسر «بنعلی» را بهعنوان عامل اصلیِ گسترش فساد اقتصادی در کشورشان میدانستند، اما گوش دیکتاتور به این حرفها بدهکار نبود! «بنعلی» در دوران ۲۳ سالهی حکومتش، یا خودش یا تصاویرش یا نامش در همهی عرصههای عمومیِ کشور وجود داشت؛ تقریباً محال بود که در اخبار روزانهی تلویزیون نامی از «بنعلی» بُرده نشود و روزنامهها نیز عکسی از او و همسرش در صفحات اول خود منتشر نکنند.
انتقاد از «بنعلی» در فضای پلیسیِ آنزمانِ تونس فقط در خفا و به شکل پچپچهای درِ گوشی (آنهم با شک و ترس فراوان) میسر بود؛ او یکی از سرکوبگرترین نظامهای سیاسیِ جهان را اداره میکرد! رتبهی تونس از نظر آزادیِ مطبوعات ۱۴۳ از ۱۷۳ و در اقتدارگرایی نیز رتبهی ۱۴۴ از ۱۶۷ است. در واقع نیروهای امنیتی در این کشور تقریباً در تمامیِ شئون دخالت میکردند؛ اقداماتی همچون ممنوعیت فعالیت احزاب، بستن روزنامهها و دفاتر شبکههای خبریِ غیر دولتی، فیلترینگ شبکههای اجتماعی، آمار بالای زندانیان سیاسی و اصلاح بندهای ۳۹ و ۴۰ قانوناساسی برای رفع محدودیت سنی… همچنین حضور در پُست ریاستجمهوری از جمله اقدامات «بنعلی» برای تثبیت دیکتاتوری در تونس بود. با این حال قصد داشت آنطور که خودش میگفت «تونس به کشوری مدرن تبدیل شود؛ بهگونهای که کشورهای دوست از آن بهعنوان الگو نام ببرند!»
شروع انقلاب و سرنگونی دیکتاتور
فردای روزی که «زین العابدین بن علی» در بیمارستان بر بالین «بوعزیزی» حاضر شد، عکس این دیدار صفحهی اول روزنامهها را پُر کرد، اما دیگر فایدهای نداشت! حتی سخنرانیهای پیدرپی «بنعلی» بهعنوان آخرین تلاش او برای آرام کردن مردم معترض، که در آنها به آیندهای بهتر وعده میداد، نتیجهبخش نبود؛ این سخنرانیها که آخرینش لحنی ملتمسانه هم داشت، نشانهی ضعف او نیز قلمداد شد. آنطور که «لیلا طرابلسی» همسر «بنعلی» در کتاب خاطراتش نوشتهاست، «بنعلی» وقتی تصمیم گرفت کشور را تَرک کند، در ابتدا میخواست به اروپا برود، اما کسی در اروپا چشمبهراه او نبود. عاقبت در روز ۱۴ ژانویهی ۲۰۱۱م، پس از آنکه نزدیک به ۳۰۰ نفر در اعتراضات تونس کشته شدند، به عربستان سعودی رفت و از رسانهها فاصله گرفت؛ بهغیر از چند عکسی که دخترش «نسرین» از او در اینستاگرام منتشر کرد.
داستان فرار رذیلانه دیکتاتور از کشورش
ترتیبی داده میشود که خانواده بنعلی برای امنیت خود با هواپیمایی به خارج – به مقصد عربستان سعودی- بروند بنعلی متقاعد میشود که آنها را همراهی کند.
درست بعد از نیمه شب، هواپیمای رئیس جمهور بنعلی در جده عربستان سعودی فرود آمد. او به خلبان دستور میدهد تا برای سفر بازگشت خود را آماده کند. سپس او و خانوادهاش تا کاخ ملک فیصل همراهی میشوند.
اما خلبان از دستور سرپیچی میکند. او بنعلی را رها میکند و به تونس باز میگردد.
صبح روز بعد بنعلی در عربستان بار دیگر به رضا قریره، وزیر دفاع زنگ میزند، اما وزیر دفاع به او میگوید که دولت هیچ کنترلی بر آن چه که در خیابانها میگذرد، ندارد. او به بنعلی میگوید که حتی صحبت از کودتا هم هست. بنعلی قبل از این که بار دیگر از بازگشت به کشور صحبت کند، این اقدام “اسلامگرایان” را رد میکند.
اما ظرف چند ساعت دولتی جدید در تونس تشکیل میشود، دولتی که در آن شماری از وزرا از جمله آقای قریره سمتهای خود را حفظ میکنند.
زین العابدین بنعلی هرگز به کشور بازنگشت. در این مدت چندین دادگاه برعلیه او تشکیل شد و دو حکم بینالمللی برایش صادر شد. اما عربستان سعودی حاضر به استرداد او نشد.
قصه فساد مالی بنعلی و همسر و خاندانش
در میان اعضای خانواده و نزدیکان بنعلی بیشترین اعتراضها متوجه لیلا طرابلسی، همسر دوم رئیسجمهور تونس بود که اکنون با فرزندانش در شهر جده عربستان سعودی زندگی میکند. علیه لیلا طرابلسی نیز که در زمان حکومت همسرش، حضوری فعال در عرصههای عمومی داشت، پروندههای قضایی به جریان افتاد.
اما به غیر از همسر بنعلی، برادران همسر او نیز به فساد متهم شدند. برادران لیلا طرابلسی پیشتر در حوزههای املاک، مخابرات، رسانه و خرید و فروش خودرو فعال بودند.
بلحسن طرابلسی، برادر ۵۸ ساله لیلا، به عنوان «رئیس خاندان» شناخته میشد. او در همان روز ۱۴ ژانویه ۲۰۱۱ از مسیر ایتالیا از کشور گریخت و ساکن کانادا شد.
در سال ۲۰۱۶، او پروندهای را برای «هیئت حقیقت و کرامت» در تونس فرستاد که برای اجرای عدالت در دوران گذار تشکیل شده بود. او اعلام کرد که حاضر است در ازای تبرئه شدن از اتهاماتش ۳۵۰ میلیون یورو پولی را که به صورت غیرقانونی به دست آورده، پس دهد. اما این پرونده به سرانجام نرسید.
بلحسن طرابلسی در سال ۲۰۱۹ در فرانسه بازداشت شد. از آن زمان تاکنون، تونس خواستار استرداد این چهره بانفوذ در دوران بنعلی است. قرار است تا چند روز دیگر، دستگاه قضایی فرانسه تصمیم خود درباره این درخواست تونس را اعلام کند.
عماد طرابلسی از دیگر چهرههای خاندان بنعلی است که اکنون در تونس در زندان است. او که اکنون ۴۶ ساله است، در همان روز فرار بنعلی، در حالی که قصد داشت تونس را به مقصد فرانسه ترک کند، بازداشت شد. او از سوی دستگاه قضایی تونس به اتهام فساد مالی به ۱۰۰ سال زندان محکوم شده است.
در سال ۲۰۱۷، عمال طرابلسی به طور بیسابقه درباره فساد اقتصادی سیستماتیک در دوران بنعلی شهادت داد و گفت که چگونه مقامهای عالیرتبه و وزرا با وضع مقررات گمرکی به کسب درآمد برای خود میپرداختند.
اما در این مدت ۱۰ سال، دو برادر لیلا طرابلسی در زندان درگذشتند: منصف طرابلسی در سال ۲۰۱۳ بر اثر یک غده در مغزش در ۶۹ سالگی درگذشت و مراد طرابلسی نیز در سال ۲۰۲۰ بر اثر بیماریهای مزمنی که داشت در ۶۵ سالگی جان سپرد.
خانواده طرابلسی حکومت تونس را متهم میکنند که مرگ این دو زندانی سیاسی به دلیل عدم مراقبتهای پزشکی از آنان بود.
بن علی در تونس با احکام سنگین قضایی روبه رو بود. چهار حکم حبس ابد، ۲۰۰ سال زندان و ۱۰۰ میلیون دلار جریمه نقدی بخشی از احکام صادره علیه رئیس جمهوری پیشین این کشور به اتهام، قتل عمد، توطئه علیه امنیت کشور، سوء استفاده از قدرت، قاچاق مواد مخدر و اختلاس است.
در تاریخ ۲۶ ژانویه ۲۰۱۱، دولت تونس، حکم بازداشت بینالمللی زینالعابدین بن علی و برخی از اعضای خانوادهاش از جمله همسرش را در ارتباط با معاملات ملکی غیرقانونی و انتقال دارایی مردم تونس به خارج از کشور، صادر کرد.
دادگاه نظامی تونس در ۱۹ ژوئیه ۲۰۱۲ بن علی را به طور غیابی به جرم دستور کشتار ۴۳ تظاهرکننده در جریان قیام مردم تونس به حبس ابد محکوم کرد.
طبق گزارش لوموند لیلا بن علی در آن زمان کمی قبل از ترک تونس به بانک مرکزی کشور مراجعه کرده و با ۵ / ۱ تن طلا به ارزش ۴۵ میلیون یورو (حدود ۸۰ میلیون دلار) از تونس فرار کرده است. بر اساس یک گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۱۱، خانواده بنعلی دارای بیش از یک پنجم سود کل اقتصاد بخش خصوصی تونس بود. بر پایه این گزارش، بنعلی و نزدیکانش در طول بیش از ۲۰ سال تا ۵۰ میلیارد دلار پول اختلاس کردهاند. در این گزارش اسامی ۲۲۰ شرکت فهرست شده که زیر کنترل زینالعابدین بنعلی و خانوادهاش بودهاست که از جمله آنها می توان شرکتهای خودروسازی، مخابرات، ساخت و ساز و مواد غذایی را نام برد.
وضعیت تونس پس از بنعلی
طی این ۱۰ سال، تونس راه پرفراز و نشیبی را طی کرده است؛ از پیروزی حزب اسلامگرایان در انتخابات پارلمانی همان سال ۲۰۱۱ و درگیریهای خونبار میان جوانان بیکار و نیروهای پلیس در سال ۲۰۱۲، تا کشته شدن برخی از چهرههای مخالفان در سال ۲۰۱۳، حملات انتحاری داعش در سال ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶، و اعتراضات پراکنده اجتماعی و نزاعهای انتخاباتی دو سال اخیر.
با این حال، به عقیده بسیاری، تونس در میان کشورهای عربی دستخوش اعتراضات «بهار عربی»، توانسته تاحدود بسیاری راه خود را بیابد، هر چند که جامعه به شدت چند پاره است و بیم قدرت گرفتن اسلامگرایان یا هراس از بازگشت حزب نزدیکان بنعلی در میان دیگر چالشهای کشور همچنان وجود دارد.
در این سالها، تونسیها توانستند قانون اساسی جدیدی برای کشورشان بنویسند که از آن به عنوان «پیشرفتی تاریخی» یاد شده است. همچنین با وجود همه چندپارگیها، بارها انتخابات در این کشور برگزار شد که درستی و اعتبار آنها از سوی نهادهای نظارتی تأیید شد.
در سال ۲۰۱۵ نیز ائتلاف چهارگانه گفتوگوی ملی تونس برنده جایزه معتبر نوبل صلح شد. این ائتلاف چهارگانه متشکل بود از انجمن کل کارگران تونس، کنفدراسیون صنعت، تجارت و صنایع دستی تونس، اتحادیه حقوق بشر تونس و انجمن وکلای تونس.
در حالی که همزمان برخی از کشورهای عربی همچنان درگیر منازعات داخلی خود بودند، رئیس کمیته نوبل صلح در همان سال، ابراز امیدواری کرد اعطای این جایزه به ائتلاف چهارگانه گفتوگوی ملی تونس، به دیگران نشان دهد چگونه جنبشهای سیاسی مختلف با کمک جامعه مدنی میتوانند با یکدیگر همکاری کنند.
